Ин матлабро дар бораи Қалъаи Нисур, ки як аср муқаддам бар асари заминларза ба замин яксон шуд, Ақназаров, Ҳамзалӣ, магистри соли дуюми Донишгоҳи давлатии Хоруғ ба номи Моёншо Назаршоев ба Радиои Озодӣ фиристодааст.
Нисур - номи деҳаест воқеъ дар ҷамоати Савноби болооби Бартанги ноҳияи Рӯшон. Калимаи Нисур, тибқи гуфтаи мӯйсафедон, аз калимаи «нистхур»(нест офтоб) гирифта шуда, маънояш набудани офтобро ифода мекунад. Ҷиҳати дар оғӯши кӯҳҳои баланд ҷойгир шуданашон дар фасли зимистон беш аз як моҳ офтоб дар инҷо кам ба чашм мерасад.
Маълумоти пурра дар бораи қалъаи Нисур алҳол вуҷуд надорад, вале чуноне ки аз ривояту нақлҳои пирмардони солхӯрда бармеояд, қалъаи Нисур низ барои дифоъ аз ҳуҷуму тохтутозҳои душманони ишғолгар сохта шудааст. Яке аз сокинони кӯҳансоли деҳаи Нисур мегӯяд, ки аз падарашон шунидааст, ки қалъаи Нисур то заминларзаи «Сарез» арзи вуҷуд доштааст.1
«Дар ин ҷо қалъаи назарработарин қалъаи Нисур будааст. Ҳозир аз вай болои сангтеппае фақат вайронае боқӣ мондааст. Дар дохилаш ҳамагӣ ҳашт хонавода зиндагӣ мекарданд. Ҳар як оила аз як то ду милтиқи пилтагӣ доштаанд. Тиру доруяшон ҳамеша тайёр будааст. Мардонашон чакманҳои кӯтоҳ-кӯтоҳ дар тан дошта, ҳамеша асптозӣ ва тирпарониро машқ мекарданд. Пӯшоку анҷомашон ҳамеша омодаи истифода будааст…»2
1Айёз Ниёзов, сокини 82-солаи деҳаи Нисури Бартанг ин.Рӯшон.
2Н.Шакармамадов, «Фолклори Помир», ҷилди 2, Душанбе: Империал-групп, 2005с., саҳ154.
Мутаасифона, маълумот оиди кай ва чӣ хел сохтани қалъа дастрасамон нагардид. Зеро ҳамаи солхӯрдагон мегӯянд, ки «…бобоҳоямон солро дар хотир надоранд…», баъзе аз мӯйсафедон мегӯянд, ки «хабар надоранд». Тибқи маълумоти кӯҳансолон, то заминларзаи соли 1911 дар деҳаи Нисур10-11 хоҷагӣ дар гирду атрофи ҳамин қалъа зиндагӣ мекарданд, ки фаъолияту машғулияташон чорводорӣ, деҳқонӣ ва боғдорӣ будааст.
Ин хоҷагиҳо баҳорон дар гирду атрофи қалъа ва дар фасли зимистон бошанд, баъзе оилаҳо дар қишлоқи Барчидиф, ки аз қишлоқи Нисур 8 километр дуртар аст, тӯпхонае сохта, зимистонро дар ҳамин қишлоқ мегузарониданд. Тӯпхонаи Барчидиф нисбатан хурд сохта шудааст ва танҳо барои муҳофизат аз душманони беруна истифода мешудааст.
Сабаби кӯч бастанашон дар он будааст, ки шароити зимистонгузаронӣ дар деҳаи Барчидиф беҳтар будааст. Яъне дар қишлоқи Нисур дар фасли зимистон як моҳ офтоб намебарояд.1 Боз дар деҳаи Барчидиф замини корами ҳосилез нисбатан зиёд будааст. Ва бо навбат то ҳосилғундории фасли тирамоҳ ба ин ҷо рафта, заминҳои худро об медоданд. Моҳи феврали соли 1911 заминҷунбии сахт ба амал меояд.
1Айёз Ниёзов (82-сола) сокини деҳаи Нисур, як сол боз дар қайди ҳаёт нестанд. оиди қалъа аз падараш маълумот гирифтааст. 2012с.
«…Заминҷунбии мазкур шаби 5-ум ва арафаи 6-уми феврали соли 1911 соати 11 ва 15 дақиқаи шаб рух дода буд…»1
Мардуми зиндамонда ҳалокшудагонро ба хок месупоранд ва расму русуми мазҳабиро ба ҷо оварда, сипас ба қишлоқашон бар мегарданд. Инҳо 88 нафар буданд, ки бо 86 нафари гузаштагон видоъ гуфта, зиндагиро дар ин деҳа минбаъд давом медиҳанд.
Сокини кӯҳансол Айёз Ниёзов ба мо шогирдони мактаб нақл карда буданд, ки «…солҳои баъди заминларза ва чаппа шудани қалъа, аз чӣ бошад, ки ҳуҷумҳои ғоратгаронаи кӯчманчиёни «қирғиз» тамоман аз байн рафта буд. Барои ҳамин сокиноне, ки аз заминҷунбӣ ҷон ба саломат бурданду чанд авлоде, ки аз дигар ҷо омаданд, барои худ хонаҳоро сохта, минбаъд осудаҳолона зиндагӣ мекарданд… »
1Элбон Ҳоҷибеков, «Қиссаҳои таърихию ривоятии Тоҷикони Шуғнони тоҷикистон ва Афғонистон», Хоруғ: «Логос», саҳ.59.
Солҳои зиёди пас аз заминҷунбӣ деворҳои қалъаи чаппашуда арзи вуҷуд дошт ва ҳамчун ёдгориҳои таърихӣ истифода мешуд. Боз мувофиқи нақлҳои дигар пирмардони солхӯрда, деворҳои чаппашудаи қалъаи номбурда, то солҳои 40-50-уми асри гузашта вуҷуд доштанд.
Дар солҳои ҳукумати шӯравӣ ташкилшавии колхозҳо дар ин водӣ оғоз ёфтааст ва сангҳои қалъаро дар сохтмони «колхозҳо» истифода мебурданд. Аммо бо вуҷуди ин як қисми деворҳои вайроншудаи қалъаи мазкур то солҳои охири замони шӯравӣ вуҷуд доштааст. Ҳамин тарафи девори қалъаро ҳам дар сохтмони мактаби нави деҳа истифода бурда, дигар аз қалъа ягон нишонаеро ҳам боқӣ нагузоштаанд. Сабаб шояд он бошад, ки дар замони Шӯравӣ ба ёдгориҳои таърихӣ он қадар аҳамият намедоданд ва ё ин ки аз сабаби хело ҳам дур будани минтиқа, ба он кам диққат медоданд.
Археолог М.А. Бубнова дар асари тадқиқотиаш «Древные памятники Горно-Бадахшанской Автономной области» дар Бадахшон қалъаи Насурро дар қатори дигар қалъаҳои Рӯшон тадқиқ кардааст ва ба асри ХlХ таалуқ доштани онро нишон додааст.1 Ӯ ҳам навишта, ки ин қалбъа аз заминларза осеб дид.
О.Е. Агаханян низ дар асараш «Сарез» айнан ҳамин гуфтаҳоро такрор намудааст: «…дар Усой 58 нафар, дар Савноб 10 нафар, дар Рухч 4 нафар, дар Пасор 30 нафар ва дар Нисур 40 нафар ҳалок шуданд…»2
Қалъаи Нисур қалъаест, ки сокинонро то заминҷунбӣ солҳои зиёд аз ҳамлаи кӯчманчиёни Помири Шарқӣ ва ғуломию асорат дифоъ мекард. Ҳарчанд бо мурури замон деворҳои қалъа аз байн рафтанду имрӯз худи «қалъаи Нисур» вуҷуд надорад, барои сокинон он ҳамчун як макони таърихӣ арзишманд боқӣ мемонад. Ҳоло саҳнаи қалъа саҳни ҳавлии мактаб аст.
1 Бубнова М.А «Древние памятники Горно-Бадахшанской Автономной облати» (Западнҳй Памир).Душанбе, «Дониш» 1998с. саҳ.28.
2Агаханян О.Е. «Сарез», Ленинград, «Гидрометеоиздат», 1989с. саҳ. 16.
Маълумоти пурра дар бораи қалъаи Нисур алҳол вуҷуд надорад, вале чуноне ки аз ривояту нақлҳои пирмардони солхӯрда бармеояд, қалъаи Нисур низ барои дифоъ аз ҳуҷуму тохтутозҳои душманони ишғолгар сохта шудааст. Яке аз сокинони кӯҳансоли деҳаи Нисур мегӯяд, ки аз падарашон шунидааст, ки қалъаи Нисур то заминларзаи «Сарез» арзи вуҷуд доштааст.1
«Дар ин ҷо қалъаи назарработарин қалъаи Нисур будааст. Ҳозир аз вай болои сангтеппае фақат вайронае боқӣ мондааст. Дар дохилаш ҳамагӣ ҳашт хонавода зиндагӣ мекарданд. Ҳар як оила аз як то ду милтиқи пилтагӣ доштаанд. Тиру доруяшон ҳамеша тайёр будааст. Мардонашон чакманҳои кӯтоҳ-кӯтоҳ дар тан дошта, ҳамеша асптозӣ ва тирпарониро машқ мекарданд. Пӯшоку анҷомашон ҳамеша омодаи истифода будааст…»2
1Айёз Ниёзов, сокини 82-солаи деҳаи Нисури Бартанг ин.Рӯшон.
2Н.Шакармамадов, «Фолклори Помир», ҷилди 2, Душанбе: Империал-групп, 2005с., саҳ154.
Мутаасифона, маълумот оиди кай ва чӣ хел сохтани қалъа дастрасамон нагардид. Зеро ҳамаи солхӯрдагон мегӯянд, ки «…бобоҳоямон солро дар хотир надоранд…», баъзе аз мӯйсафедон мегӯянд, ки «хабар надоранд». Тибқи маълумоти кӯҳансолон, то заминларзаи соли 1911 дар деҳаи Нисур10-11 хоҷагӣ дар гирду атрофи ҳамин қалъа зиндагӣ мекарданд, ки фаъолияту машғулияташон чорводорӣ, деҳқонӣ ва боғдорӣ будааст.
Ин хоҷагиҳо баҳорон дар гирду атрофи қалъа ва дар фасли зимистон бошанд, баъзе оилаҳо дар қишлоқи Барчидиф, ки аз қишлоқи Нисур 8 километр дуртар аст, тӯпхонае сохта, зимистонро дар ҳамин қишлоқ мегузарониданд. Тӯпхонаи Барчидиф нисбатан хурд сохта шудааст ва танҳо барои муҳофизат аз душманони беруна истифода мешудааст.
Сабаби кӯч бастанашон дар он будааст, ки шароити зимистонгузаронӣ дар деҳаи Барчидиф беҳтар будааст. Яъне дар қишлоқи Нисур дар фасли зимистон як моҳ офтоб намебарояд.1 Боз дар деҳаи Барчидиф замини корами ҳосилез нисбатан зиёд будааст. Ва бо навбат то ҳосилғундории фасли тирамоҳ ба ин ҷо рафта, заминҳои худро об медоданд. Моҳи феврали соли 1911 заминҷунбии сахт ба амал меояд.
1Айёз Ниёзов (82-сола) сокини деҳаи Нисур, як сол боз дар қайди ҳаёт нестанд. оиди қалъа аз падараш маълумот гирифтааст. 2012с.
«…Заминҷунбии мазкур шаби 5-ум ва арафаи 6-уми феврали соли 1911 соати 11 ва 15 дақиқаи шаб рух дода буд…»1
Қалъа дар ҳамин теппачаи байни деҳаи Нисур воқеъ будааст. Акс аз Ақназаров Ҳамзалӣ. Сентябри соли 2013.
Дар натиҷаи заминҷунбӣ қалъаҳои деҳаҳои Рошорв ва Савноб кам зарар дида, қалъаи Нисур бошад пурра чаппа мегардад ва одамони дохили он ҳалок мешаванд. Одамони зиёде дохили қалъа буданд ва солҳои охири наздик ба заминҷунбӣ, қисми одамон берун аз қалъа хонаҳо сохта, нисфи аҳолӣ дар он ҷо зиндагӣ мекарданд. Сабабаш он буд, ки баъди ба эътидол омадани вазъият дар пайи ҳамроҳшавии Помир ба Россия оҳиста-оҳиста ҳуҷуми душманони хориҷӣ ба Бартанг кам шуда буд. Аввалин шуда, бошандагони деҳаи Рошорв (дар китобҳои русӣ бо номи Орошорв) ба ёрӣ мешитобанд.Мардуми зиндамонда ҳалокшудагонро ба хок месупоранд ва расму русуми мазҳабиро ба ҷо оварда, сипас ба қишлоқашон бар мегарданд. Инҳо 88 нафар буданд, ки бо 86 нафари гузаштагон видоъ гуфта, зиндагиро дар ин деҳа минбаъд давом медиҳанд.
Сокини кӯҳансол Айёз Ниёзов ба мо шогирдони мактаб нақл карда буданд, ки «…солҳои баъди заминларза ва чаппа шудани қалъа, аз чӣ бошад, ки ҳуҷумҳои ғоратгаронаи кӯчманчиёни «қирғиз» тамоман аз байн рафта буд. Барои ҳамин сокиноне, ки аз заминҷунбӣ ҷон ба саломат бурданду чанд авлоде, ки аз дигар ҷо омаданд, барои худ хонаҳоро сохта, минбаъд осудаҳолона зиндагӣ мекарданд… »
1Элбон Ҳоҷибеков, «Қиссаҳои таърихию ривоятии Тоҷикони Шуғнони тоҷикистон ва Афғонистон», Хоруғ: «Логос», саҳ.59.
Солҳои зиёди пас аз заминҷунбӣ деворҳои қалъаи чаппашуда арзи вуҷуд дошт ва ҳамчун ёдгориҳои таърихӣ истифода мешуд. Боз мувофиқи нақлҳои дигар пирмардони солхӯрда, деворҳои чаппашудаи қалъаи номбурда, то солҳои 40-50-уми асри гузашта вуҷуд доштанд.
Дар солҳои ҳукумати шӯравӣ ташкилшавии колхозҳо дар ин водӣ оғоз ёфтааст ва сангҳои қалъаро дар сохтмони «колхозҳо» истифода мебурданд. Аммо бо вуҷуди ин як қисми деворҳои вайроншудаи қалъаи мазкур то солҳои охири замони шӯравӣ вуҷуд доштааст. Ҳамин тарафи девори қалъаро ҳам дар сохтмони мактаби нави деҳа истифода бурда, дигар аз қалъа ягон нишонаеро ҳам боқӣ нагузоштаанд. Сабаб шояд он бошад, ки дар замони Шӯравӣ ба ёдгориҳои таърихӣ он қадар аҳамият намедоданд ва ё ин ки аз сабаби хело ҳам дур будани минтиқа, ба он кам диққат медоданд.
Археолог М.А. Бубнова дар асари тадқиқотиаш «Древные памятники Горно-Бадахшанской Автономной области» дар Бадахшон қалъаи Насурро дар қатори дигар қалъаҳои Рӯшон тадқиқ кардааст ва ба асри ХlХ таалуқ доштани онро нишон додааст.1 Ӯ ҳам навишта, ки ин қалбъа аз заминларза осеб дид.
О.Е. Агаханян низ дар асараш «Сарез» айнан ҳамин гуфтаҳоро такрор намудааст: «…дар Усой 58 нафар, дар Савноб 10 нафар, дар Рухч 4 нафар, дар Пасор 30 нафар ва дар Нисур 40 нафар ҳалок шуданд…»2
Қалъаи Нисур қалъаест, ки сокинонро то заминҷунбӣ солҳои зиёд аз ҳамлаи кӯчманчиёни Помири Шарқӣ ва ғуломию асорат дифоъ мекард. Ҳарчанд бо мурури замон деворҳои қалъа аз байн рафтанду имрӯз худи «қалъаи Нисур» вуҷуд надорад, барои сокинон он ҳамчун як макони таърихӣ арзишманд боқӣ мемонад. Ҳоло саҳнаи қалъа саҳни ҳавлии мактаб аст.
1 Бубнова М.А «Древние памятники Горно-Бадахшанской Автономной облати» (Западнҳй Памир).Душанбе, «Дониш» 1998с. саҳ.28.
2Агаханян О.Е. «Сарез», Ленинград, «Гидрометеоиздат», 1989с. саҳ. 16.