Садҳо нафар дар пойтахти Туркия ба нишони эътироз аз боздошти шаҳрдори Истамбул ба хиёбон баромаданд. Акрам Имомоғлу, шаҳрдори боздоштшудаи Истанбул яке аз рақибони асосии президенти феълӣ Раҷаб Тайиб Эрдуғон дар интихоботи президентии соли 2028 дониста мешавад. Ҳизби мухолифи Ҷумҳурихоҳи мардумӣ, ки номзадии Имомоғлуро ба мақоми президентӣ пешбарӣ кардааст, бар ин аст, ки боздошти шаҳрдор ангезаҳои сиёсӣ дорад. Масъулини ин ҳизб ҷонибдорони худро ба тазоҳурот даъват карданд. Назари муҳоҷирон аз Осиёи Марказӣ дар Туркия ба ҳодисаҳои ахир чӣ асту онҳо дар ин кишвар дар чӣ ҳоле қарор доранд?
“МАРДУМ БЕТАРАФ НЕСТАНД ВА ИН БИСЁР ХУБ АСТ.”
Пас аз боздошти Акрам Имомоғлуи 53-сола, вазъ дар Истамбул, калонтарин шаҳри Туркия, якбора пуртаниш шуд. Сиёсатмадор ва шаҳрдори Истанбул, ки номзадиаш аз ҷониби Ҳизби мухолифи Ҷумҳурии халқӣ пешбарӣ шудааст, рақиби аслии раисиҷумҳур Раҷаб Тайиб Эрдуғон дониста мешавад. Эрдуғон беш аз 20 сол боз дар сари қудрат аст.
Карина Шайх Закарин, духтари қазоқистоние, ки аз соли гузашта дар ин ҷо зиндагӣ дорад, аз мушоҳидаҳои худ чунин нақл кард.
"Сараввал эътирозҳо дар донишгоҳҳои бонуфузи ин кишвар ва назди бинои Ҳизби ҷумҳурихоҳи халқ баргузор шуд. Барои дидани ин ҳама ман пас аз зуҳри 21-уми март ба ҷойи ҳодиса рафтам. Расидан то боғи Saraçhane, ҷое, ки тазоҳурот мегузарад, осон нест. Роҳҳои зиёде баста шуда буд, автобусҳо роҳи худро дигар карда буданд, вале ман бо трамвай ба он ҷо расидам. Гурӯҳе аз ҷавононро вохӯрдам, ки ба тазоҳурот мерафтанд, дар нақлиёти пуродам шиорҳое мисли "Ҳуқуқ, қонун ва адолат", сар медоданд.
Шаҳрдори маъруф дар миёни сокинон, ба фасоди молӣ ва кӯмак ба як гурӯҳи террористӣ муттаҳам мешавад. Ҷонибдорони Имомоғлу таъқиби ӯро як иқдоми сиёсӣ барои берун кардани ӯ аз сабқати интихоботи президентӣ медонанд. (Интихобот соли 2028 пешбинӣ шудааст, аммо дар кишвар инро ҳам аз эҳтимол дур намедонанд, ки маърака барвақт анҷом шавад).
Андаке пештар аз боздошти ин сиёсатмадор, Донишгоҳи Истанбул, дипломи ӯро беэътибор донист. Доштани маълумоти олӣ – яке аз шартҳои асосӣ барои номзад ба мақоми президентӣ дар Туркия аст.
Карина Шайх Закарин, ки ихтисосаш рӯзноманигор аст, дар идомаи суҳбаташ гуфт, "Бо эътирозгарон аз трамвай берун шудам ва аз паяшон рафтам. Онҳо ба сӯйи яке аз кампус ё биноҳои донишгоҳи Истанбул равон шуданд. Ба ҷое, ки дипломи Имомоғлу бекор шуд. Он ҷо теъдоди хеле зиёди донишҷӯён аз Донишгоҳҳои шаҳр ҷамъ омада буданд ва шиору овезаҳо доштанд. Дар роҳ бо ҷавонон ҳамсӯҳбат шудам ва пурсидам, ки чаро ба хиёбон баромаданд. Гуфтанд, аз ояндаи худ нигаронанд. Ба андешаи онҳо, беэътибор дониста шудани дипломи Имомоғлу ба маънии нақзи ҳуқуқ аст. Онҳо боздошти шаҳрдорро як зарбаи дигар ба озодӣ ва демократия дар кишвар медонанд.
Ба нақли Карина Шайх Закарин, шаҳрванди Қазоқистон, пас аз тазоҳурот дар назди бинои донишгоҳ, донишомӯзон ба сӯйи ҳукумати шаҳр равон шуданд. Он ҷо ҷонибдорони шаҳрдор ҷамъ омада буданд. Имомоғлу шаш соли пеш раиси шаҳр таъин шуд. Соли 2019 вай дар сабқат барои интихоби раиси шаҳр бар номзад аз Ҳизби ҳокими адолат ва рушд пирӯз шуд, вале натиҷаҳои овоздиҳӣ бекор ва интихобот аз нав баргузор шуд. Дар ин сабқат ҳам Имомоғлу ғалаба кард ва ба ҷонибдоронаш гуфт: "Ҳамааш хуб мешавад". Ин ибора ҳам ба шиори ӯ табдил ёфт. Соли 2024 Акрам Имомоғлу, дигарбора бар номзади ҳизби Эрдуғон пирӯз шуд.
"Ман шаҳрванди Туркия нестам ва ним сол боз дар ин ҷо зиндагӣ дораму наметавонам вазъи сиёсии кишварро баҳогузорӣ кунам, вале се соли ахир фаъолияти Имомоғлуро пайгирӣ доштам. Бештар аз ҳама ба ман муоширати ӯ бо мардум писанд буд. Дар назди идораи давлатӣ он рӯз мардум дар даст парчаму овезаҳои пуштибонӣ аз Имомоғлуро доштанд, ки дар онҳо аз ҷумла навишта шуда буд, ки “Ба танҳоӣ наҷот ёфтан номумкин аст: Ё ҳама бо ҳам, ё ягон кас" ва "Ҳамааш хуб мешавад",-нақл кард, хабарнигори қазоқистонӣ аз дидаҳои худ дар рӯзи 21-уми март.
Вай гуфт, "он ҷо ҳам ҷавонону ҳам калонсолон буданд. Соати ифтор наздик мешуд ва дар назди шаҳрдорӣ обу хӯрок тақсим мекарданд. Вале ҳамзамон пулиси зиёде ҷамъ омада буд, ки ниҳоят шабона бо эътирозгарон даргир шуданд. Ман кайҳо боз чунин пулиси зиёдро надида будам. Онҳо дар ҳама ҷо буданд".
Рӯзҳои аввали тазоҳурот, пулис барои пароканда кардани издиҳом аз мошинҳои обпошӣ ва гази ашковар истифода мебурданд. Бино ба хабарҳои ахир, аз оғози эътирозҳо қариб ду ҳазор нафар боздошт шудаанд. Дар ин миён журналистон ҳам буданд, ки баъдан озод шуданд. Рӯзи 20-уми март хабарнигори Бӣ-бӣ-сӣ аз кишвар хориҷ карда шуд. Мақомот гуфтанд, ӯ ба "тартиботи ҷамъиятӣ хатар дорад".
"Эҳсоси тарс надоштам, ин бештар кунҷковии касбии хабарнигорӣ буд – дидани ҳодисаи таърихӣ, ки эҳтимол баъди солҳо дар китобҳо аз он ёд мекунанд. Туркия, кишвари ба мо наздик аст ва ман бо ҷавонон, насли калонсол ва ҳамаи онҳое, ки хомӯш намемонанд, ифтихор мекунам. Мардум ба оянда бетараф нестанд ва ин хеле хуб аст",-мегӯяд, Карина.
Як донишҷӯйи дигари қазоқистонӣ дар Туркия, ки нахост муаррифӣ шавад, гуфт, вазъи бади иқтисоди сабаб шуда, ки даъватҳои мухолифон миёни мардум ҳамсадо ва пуштибони зиёд пайдо мекунад. Дар ин кишвар мизони таваррум баланд аст: Тибқи маълумоти Пажӯҳишгоҳи омори Turkstat, соли 2024 сатҳи таваррум 42 дарсадро ташкил медод. Ин дар ҳолест, ки як соли пештар он ба 64 дарсад баробар буд. Қурби пули миллӣ ҳам босуръат коҳиш меёбад.
"Соли 2017 барои як лира, 100 танга медоданд, ҳоло он ба камтар аз 14 танга баробар шудааст. Дар кишвар мизони бекорӣ баланд аст. Ин ҳама ба табъу вазъи мардум таъсир мерасонад",-гуфт ин донишҷӯ.
Бо ин ҳама ба гуфтаи ин ҷавони қазоқ, наметавон гуфт, ки дар Туркия ҳама руҳияи зиддиҳукуматӣ доранд. Ба андешаи ӯ ҷонибдорони Ҳизби ҳоким ҳам дар миёни қишрҳои гуногуни ҷомеа кам нестанд.
"Агар ба ин ҳодисаҳо аз дидгоҳи интернет ва шабакаҳои иҷтимоӣ нигарӣ, чунин бардошт мешавад, ки ин тазоҳуроти умумимиллӣ аст. Вале ин тавр нест, дар Истанбул беш аз 15 миллион нафар зиндагӣ мекунад ва барои ширкат дар эътирозҳо фақат садҳо нафар мебароянд. Яъне ин тазоҳурот аз сӯйи ҳизби мухолиф ташкил шудааст ва як гурӯҳи муайяни ҷонибдорони онҳо дар он ширкат доранд.
Як донишҷӯе, ки дар яке аз донишгоҳҳои Туркия таҳсил мекунад, мегӯяд, дар ин кишвар фарҳанги тазоҳуроти осоишта вуҷуд дорад ва шаҳрвандон аз ҳуқуқи худ барои озодии баён истифода мекунанд.
"Дар мо зимни ҳодисаҳои январӣ (дар Қазоқистон), мардум ба хиёбон баромаданд. Вале фарҳанги тазоҳурот дар кишвари мо паст аст ва издиҳом шишаҳои мағозаҳоро шикаста, ғорат карданд. Дар шабакаҳои иҷтимоӣ дидам, ки дар Туркия як духтари донишҷӯ дар тазоҳурот, китоби "Паймони иҷтимоӣ" (“Общественный договор”)-ро дар даст дошт. Магар ин нишони фарҳанги баланди эътирозӣ нест?–гуфт донишҷӯйи қазоқ ва ба нақлаш идома дод:
"Мардуми турк бисёр романтик аст. Онҳо ба арзишҳои инсонӣ нигоҳи дигар доранд. Онҳо бо таваҷҷӯҳи зиёд ба ҳамдигар муошират мекунанд. Дар кишвари мо эътирозгаронро дар мошинҳои махсус медароранд. Ин ҷо одамон ором ба хиёбон мебароянд. Иғвоангезӣ ҳам мешавад ва пулис он вақт аз гази ашковар истифода мебарад, вале касе саркӯбу азият намешавад.
"ГВАРДИЯИ КӮҲНА РАФТАН НАМЕХОҲАД"
Давлат - блогери туркман (ба далоили амниятӣ нахост номи пуррааш оварда шавад.), ки дар як шаҳри хурди Туркия кор мекунад ва ҳодисаҳои ахири ин кишварро бодиққат пайгирӣ дорад, аз эътирозҳои оммавӣ дар ҳайрат мондааст. Тазоҳурот на танҳо дар шаҳрҳои калону серодам, мисли Анқара ва Истанбул, балки дар шаҳрҳои хурд ҳам ҷараён дорад. Давлат мушоҳида кардааст, ки мардуми маҳаллӣ ҳодисаҳои сиёсиро фаъолона муҳокима ва мавқеи худро баён мекунанд. Чизе, ки дар Туркманистон, кишвари пӯшидаву саркӯбгар, комилан дида намешавад.
"Дар шаҳре, ки ман зиндагӣ дорам, ба ҷонибдорӣ аз Имомоғлу эътироз баргузор шуд. Мардум баромада норозигӣ мекунанд. Сабаб ин аст, ки ҳайати кӯҳна рафтан намехоҳанд. Аз рақибони худ метарсанд",-мегӯяд, Давлат.
Ба гуфтаи ин блогер, дар Туркманистон аксарият кӯшиш мекунанд аз сиёсат худро канор гиранд. Онҳо эътирозҳоро шарҳ намедиҳанд ва ба ҷонибдории ягон ҷониб садо баланд намекунанд, зеро ба андешаи Давлат, муҳоҷирони меҳнатӣ аз пайи таъмини рӯзгори худ буда, дар вазъияти осебпазир қарор доранд.
Бино ба омори расмӣ, дар Туркия беш аз 200 ҳазор туркманистонӣ ба сар мебаранд. Омори воқеӣ метавонад хеле бештар бошад. Шаҳрвандони Туркманистон барои кор ба Туркия омада, аксарият дар шакли ғайриқонунӣ солҳо он ҷо мемонанд. Мӯҳлати санадҳои будубоши садҳо нафар ба анҷом расидааст, аммо аксарият аз бозгашт ба ватан метарсанд, чун баъди бозгашт эҳтимол дигар ба онҳо иҷозаи берун шудан аз кишвар дода нашавад.
"Ҳаштод дарсади туркманҳо дар Туркия муҳоҷирони ғайриқонунӣ ҳастанд, онҳо дар бораи ин ҳодисаҳо чизе намегӯянд. Мо бо ҳам тамос дорем, аммо дар ин мавзӯъ сӯҳбат намекунем. Зеро ҳукумати Туркия бо Турманистон робитаи зич дорад ва ҳолатҳое буд, ки фаъолони моро аз ин ҷо хориҷ карданд. Дар чатҳои худ мо мавзуъҳои муҳим барои муҳоҷирони туркман, мисли шиноснома, хона ва корро муҳокима мекунем",-шарҳ дод, Давлат, донишҷӯи туркман.
Ба гуфтаи вай, сарфи назар аз беқурбшавии лира ва болоравии таваррум дар Туркия, ҳамватанони ӯ барои бозгашт ба кишвари худ шитоб надоранд.
"Ин ҷо ҳама чӣ қимат аст, вале бо вуҷуди ин, беҳтар аз Туркманистон аст. Онҷо ҳаққи кори якмоҳаи шумо 100 доллар аст. Дар Туркия ба ғайр аз пули хонаву харҷи ғизо, метавон 300-500 доллар кор кард. Заноне, ки чун тамизкору доя кор мекунанд, то 1000 доллар ба хонаҳои худ равон мекунанд. Чаро намехоҳанд ба Туркманистон баргарданд? Зеро дигар аз он ҷо баромада наметавонанд ва он ҷо камбизоатӣ аст. Ту наметавонӣ фарзандонатро хӯронӣ ва пӯшонӣ",-мегӯяд, Давлат. Ба нақли вай, аксари туркманҳои Туркия 15 сол боз хонаводаҳои худро надидаанд. "Ин воқеан як ҳолати ваҳшатнок аст", афзуд ӯ.
Камилла Абдуллоева, (ному насаб тағйир дода шудааст) хабарнигори узбекистонӣ, ки се соли ахир дар Истанбул зиндагӣ дорад, мегӯяд, муҳоҷирони узбек ҳам аз қишри осебпазиранд. Аксари онҳо, ки дар бозорҳо, корхонаҳои нассоҷӣ ва муассисаҳои хӯрокворӣ кор мекунанд, ҳуҷҷати иқомат ва иҷозатномаи кор надоранд.
"Онҳо кӯшиш мекунанд, ки ба ҷойҳои серодам ва маркази шаҳру маҳалли эътирозҳо наздик нашаванд. Консулгарии Узбекистон пайваста аз паёмадҳои ширкат дар чунин маъракаҳо шаҳрвандонро ҳушдор медиҳад. Ҳарчанд худи узбекистониҳо ҳам кӯшиш мекунанд аз чашми пулис дур бошанд ва ба чунин ҷойҳо наздик нашаванд. Ягона ҳадафи онҳо дар Туркия, ин дарёфти маблағ ва интиқоли пул ба хонаҳояшон аст. Дар сӯҳбатҳо онҳо ҳеҷ гоҳ мавзӯи сиёсатро намебардоранд. Ҳатто дар масъалаҳои вобаста ба Узбекистон ҳам ҳамеша посухашон ин аст, ки "муҳим ҷанг набошад ва дар кишвар оромӣ бошад".
Ба мушоҳидаи хабарнигор, фаъолони узбек дар Туркия, ки қаблан дар бораи вазъи кишвар нисбатан озод фикри худро баён ва филмҳои туркиро ба зиндагӣ дар Узбекистон муқоиса мекарданд, вақтҳои ахир хомӯшанд.
"Тибқи маълумоте, ки ман дорам, аз Тошканд ба Анқара як феҳрасти узбакистониҳое фиристода шудааст, ки руҳияи зиддиҳукуматӣ доранд. Ба назди баъзе аз инҳо, ки дар Туркия зиндагӣ доранд, омада, "хоҳиш" карданд, ки аз танқиди Узбекистон даст кашанд. Ҳолате ҳам буд, ки як блогерро аз Истамбул хориҷ карданд. Ӯ дар Туркия қонунӣ зиндагӣ мекард ва вазъи узбекистонро таҳлилу танқид менамуд. Барои ҳамин, ҳатто чунин гурӯҳи узбекистониҳо ҳам дар робита ба вазъи сиёсии Туркия назар намедиҳанд",-гуфт, Камилла Абдуллоева.
Ба андешаи ӯ, худи туркҳо аз таҳлили боздошти Имомоғлу ҳарос надоранд. Дар пайи бад шудани вазъи иқтисодӣ мардум дар ин ҷо бештар сиёсӣ шудаанд. "Қариб ҳама ҷо аз сиёсат мегӯянд, мардум ноумед ва хашмгин ҳастанд. Аз пайваста боло рафтани нархҳо, маоши ночиз ва фасод норозиянд",-мегӯяд ӯ.
Аз оғози соли 2025 маоши ҳадди аққал дар Туркия 22 ҳазор лира (590 доллар)-ро ташкил медиҳанд. Нархи миёнаи иҷораи як хонаи сеҳуҷрагӣ дар шаҳрҳои калони Туркия 18-20 ҳазор лира ва харҷҳои коммуналӣ дар фасли сармо тақрибан 3000-3500 лира (80-100 доллар) аст. Ба ин тартиб, як нафаре, ки даромади моҳонааш 22 ҳазор лира аст, қариб ҳамаи пулаш барои иҷора ва харҷҳои коммуналӣ сарф мешаваду барои ғизо намемонад. Дар як оила дастикам ду нафар бояд кор кунад, ки пул барои таъмини оддитарин чизҳои рӯзғор бирасад.
ОЯНДА ЧӢ ХОҲАД ШУД?
Пас аз эътирозҳо бо ширкати садҳо ҳазор нафар ба ҷонибдорӣ аз Акрам Имомоғлу, рӯзи 29-уми март дар Истанбул мухолифон изҳор доштанд, ки акнун ҳар рӯзи таътил тазоҳурот хоҳанд кард.
Баъди эътирози густурда, раҳбари Ҳизби ҷумҳурихоҳи халқ Озгюр Озел, дар шабакаи X навишт, "Ин танҳо оғози кор аст"
Мухолифон ва ҷонибдорони онҳо боздошти Имомоғлу ва ҳамҳизбиёни дигари худро сиёсӣ мехонанд, вале мақомот бо танқид аз афроде, ки гумон доранд, ин ҳама кори дасти Эрдуғон аст, исрор карданд, ки додгоҳҳои Туркия мустақил ҳастанду таъқибу боздоштҳо ангезаи сиёсӣ надоранд.
Нуфузи Имомуғлу соли гузашта пас аз пирӯзӣ дар интихобот барои мақоми раиси шаҳр, боло рафт ва ӯро то ҷое бо Эрдуғон, ки ҳамзамон як шаҳрдори машҳури Истанбул буд ва аз он мақом то ба президентӣ расид, баробар мекарданд.
Эрдуғон аз соли 2014 мақоми президентиро дар даст дорад ва тибқи Қонуни Асосӣ, пас аз анҷоми мӯҳлати навбатӣ дар мақоми раисҷумҳур, соли 2028 дигар ҳақ надорад номзадии худро пешбарӣ кунад. Вале мунтқидони ӯ тағйири сарқонун ва баргузор кардани интихоботи барвақтиро аз эҳтимол дур намедонанд.