Боре се нафар -- яке аз Тоҷикистон, дигаре аз Афғонистон ва сеюмӣ аз Эрон дар як конфронс дар Аврупо вохӯрданд. Онҳо зуд бо ҳам ошно шуданд ва чун шахсони ҳамзабону ҳамфарҳанг ниастубархосташон дар давоми конфронс ҳамеша бо ҳам буд.
Ифтихор доштанд, ки сухани якдигарро бе кӯмаки тарҷумон мефаҳманд. Вале ҳангоми гуфтугӯи берун аз конфронс суханҳои аҷибу ғарибе аз ҳамдигар мешуниданд ва ҳайрон мемонданд. Бо вуҷуди ин фарҳангу одоби муштарак сабаб мегашт, ки хомӯз мемонданд ва ба ҳарфи ҳамдигар эрод намегирифтанд. Ҳарчанд онҳо аз он чӣ бо як гурӯҳи тоҷикистониён дар шаҳри Кундузи Афғонистон рух дода буд, ёдовар шуда, хеле хандида буданд.
ГУНОҲИ ОБИГАРМИҲО ВА БУХОРОИҲО
Эҳтимол Шумо ҳам он қиссаро шунидаед: Ду нафар дар фасли сармо меҳмони марди кундузие будаанд ва ҳифзкунак («предохранител»)-и барқ он шаби сард зуд-зуд аз шиддати баланд “мепартофтааст» ва хона торик мешудааст. Мизбон аз ин вазъи ногувор хиҷолат кашида, «сабил ин обгармиҳо ва бухорҳо моро безор кардаанд ва сабаби қатъи барқ ҳаминҳоянд», -- гуфта, узрхоҳӣ мекунад. Дар Афғонистон обгармкунакхо -- термексу аристону ғайраро “обгармӣ” ва гармкунакхои барқӣ ё «печка”-ро «бухорӣ» меноманд! Ва аз қазо яке аз меҳмонон аз Оби Гарм ва дигарӣ аз Бухоро будаанду ҳайрон мемонанд ва мегӯянд, бародари азиз, албатта, мо хеле хатогиҳо кардаем, аммо на фақат мо, балки ҳама, чи ғармиҳову кӯлобиҳо ва помириҳо дар аввали солҳои 90 хеле иштибоҳҳо карда ва баъд пушаймон шуда, тавба ҳам кардаем, лекин бовар кунед, мо ба хатҳои барқи шумо ягон коре ва бадбиние надорем!)
Вале лаҳзаи дигаре аз муоширати ғайрирасмии ҳамзабононро дар поён пешкаш намуда, мебинем, ки мушкили забонӣ ба зарарҳои моддӣ ва маънавӣ низ меанҷомидааст.
“ТРОЙНИК”, ЯЪНЕ “СЕДАҲАН”?
Дӯстони мо дар рӯзи охири сафар аз конфронс озод буданд ва баъд аз субҳона тоҷик гуфт, ки бояд «ба магазинҳо» рафта, «як пар туфлӣ» бихарад. Эронӣ гуфт, ки ӯ аввал «як визит» мекунад (назди пизишк ё духтур) баъд шояд, ба фурӯшгоҳҳо равад, чун кафш кор дорад. Ҳамзабон аз Афғонистон изофа кард, ки ӯ ҳам корҳое дорад ва «як ҷӯра бут барои фомили худ» мехоҳад. Бо ин ҳар се аз ҳам ҷудо ба сайри шаҳр рафтанд.
Ва албатта, чунин шуд, ки ҳар се дар фурӯшгоҳи пойабзор (“пойафзол”) боз бо ҳам вохӯрданд. Тоҷикистонӣ бо «як пар (пара -- ҷуфт, аз русӣ) туфлӣ дар “каробка”-аш», афғонистонӣ бо «як ҷӯра “бути шик” барои фомили худ дар “бакс» (як ҷуфт пойафзоли хеле хубу хушнамуд барои завҷааш) ва эронӣ «бо як ҷуфт кафши “мудерн” дар “картун» (мудерн -- ҳозиразамон, аз франсавӣ, картун – қуттӣ аз коғази сахт).
Хандиданд, ки ҳамдигарро нафаҳмидаанду ҳар кадоме дар алоҳидагӣ роҳкиро додаву ҳар се ба як ҷо, ба майдон-растаи дӯконҳо омадаанд. Тоҷикистонӣ (ба ҳар ҳол) бо «мутару токсӣ» не, балки бо трамвай омадааст. Афғонистонӣ гуфтааст, ки трамвай хеле «слу» (оҳиста, аз англисии “slow”) мегардад. Лекин вақте ки тоҷикистонӣ дар чавоб мегӯяд, оҳиста бошад ҳам, «зато трамвай почти бесплатни аст» рафиқонаш тамоман мот мешаванд.
Баъд аз ин воқеа дӯстон қарор мекунанд, ки ҳар кӣ ба ватан баргашта, луғате созад, ки он пеш аз ҳама барои ҳамдигарфаҳмии ҳамзабонон кӯмак расонад ва калимаҳои русиро дар гуфтугӯи тоҷикон, англисиро дар гуфтугӯи афғонҳо ва франсавию англисиро дар гуфтугӯи эрониҳо шарҳ диҳад -- як навъ луғати «бачаҳои худӣ».
(Онҳо бехабар буданд, ки мо аллакай кӯшише дар ин самт кардаем ва онро дар интернет ба як шакли соддаву ба фикрам, завқоваре пешниҳод кардаем. Умедворем дар идомаи ин силсила дар Блогистони Озодӣ ба таваҷҷӯҳи ҳамагон пешкаш намоем.)
АКНУН БИДУНИ ШӮХӢ
Ханда хандаю вале хулосаи дигари муҳимтар ин буд, ки онҳо аз ҳамдигар вожаҳоеро шуниданд, ки дар гӯиши худашон фаромӯш шуда ё аз кор афтодаанд. Нахустин калимаҳои “Луғати бачаҳои худӣ” ҳамин қабил калимаҳо буданд, ки метавонистанд вожаҳои ориятӣ ва хориҷиро дар сухани онҳо иваз кунанд. Охир замоне афғонистониҳову эрониҳову тоҷикон бе англисиву фарансавию русӣ ҳам ҳарф мезаданд- ку! Масалан , як дӯсти афғонии ман «тройники» барқро «седаҳан» гуфта, маро қоил карда буд. Умуман, ҳама медонем, ки Сино беҳтарин кашфиёти тиббӣ ва равоншиносию ситорашиносиро ба ин забон баён мекарду Ҳофиз бо он фалакро сакф мешикофт!
Дар деҳоту шаҳрҳои худамон ҳам ҳануз бориксуханон кам нестанд! Ман аз забони онҳо низ намунаҳо хоҳам овард.
Албатта, ҳеч як забоне орӣ аз калимоти хориҷӣ нест ва ин раванд бахше аз таҳавулли таърихии забонҳост, вале ба иқтибоси вожаҳо бояд дар ҳоли бебадал будани онҳо ва зимни зарурат роҳ дод. Ин аст, ки дар Эрон расман аз хусуси тақрибан 2 хазор калимаи хориҷӣ сӯҳбат мекунанду мегӯянд, ки онҳо бояд аз забон хориҷ карда шаванд.
Ҳафиз Қаландаров,
Донишгоҳи Перуҷа (Итолиё)
Бахши равобити байнулмилалӣ
Ифтихор доштанд, ки сухани якдигарро бе кӯмаки тарҷумон мефаҳманд. Вале ҳангоми гуфтугӯи берун аз конфронс суханҳои аҷибу ғарибе аз ҳамдигар мешуниданд ва ҳайрон мемонданд. Бо вуҷуди ин фарҳангу одоби муштарак сабаб мегашт, ки хомӯз мемонданд ва ба ҳарфи ҳамдигар эрод намегирифтанд. Ҳарчанд онҳо аз он чӣ бо як гурӯҳи тоҷикистониён дар шаҳри Кундузи Афғонистон рух дода буд, ёдовар шуда, хеле хандида буданд.
ГУНОҲИ ОБИГАРМИҲО ВА БУХОРОИҲО
Эҳтимол Шумо ҳам он қиссаро шунидаед: Ду нафар дар фасли сармо меҳмони марди кундузие будаанд ва ҳифзкунак («предохранител»)-и барқ он шаби сард зуд-зуд аз шиддати баланд “мепартофтааст» ва хона торик мешудааст. Мизбон аз ин вазъи ногувор хиҷолат кашида, «сабил ин обгармиҳо ва бухорҳо моро безор кардаанд ва сабаби қатъи барқ ҳаминҳоянд», -- гуфта, узрхоҳӣ мекунад. Дар Афғонистон обгармкунакхо -- термексу аристону ғайраро “обгармӣ” ва гармкунакхои барқӣ ё «печка”-ро «бухорӣ» меноманд! Ва аз қазо яке аз меҳмонон аз Оби Гарм ва дигарӣ аз Бухоро будаанду ҳайрон мемонанд ва мегӯянд, бародари азиз, албатта, мо хеле хатогиҳо кардаем, аммо на фақат мо, балки ҳама, чи ғармиҳову кӯлобиҳо ва помириҳо дар аввали солҳои 90 хеле иштибоҳҳо карда ва баъд пушаймон шуда, тавба ҳам кардаем, лекин бовар кунед, мо ба хатҳои барқи шумо ягон коре ва бадбиние надорем!)
Вале лаҳзаи дигаре аз муоширати ғайрирасмии ҳамзабононро дар поён пешкаш намуда, мебинем, ки мушкили забонӣ ба зарарҳои моддӣ ва маънавӣ низ меанҷомидааст.
“ТРОЙНИК”, ЯЪНЕ “СЕДАҲАН”?
Дӯстони мо дар рӯзи охири сафар аз конфронс озод буданд ва баъд аз субҳона тоҷик гуфт, ки бояд «ба магазинҳо» рафта, «як пар туфлӣ» бихарад. Эронӣ гуфт, ки ӯ аввал «як визит» мекунад (назди пизишк ё духтур) баъд шояд, ба фурӯшгоҳҳо равад, чун кафш кор дорад. Ҳамзабон аз Афғонистон изофа кард, ки ӯ ҳам корҳое дорад ва «як ҷӯра бут барои фомили худ» мехоҳад. Бо ин ҳар се аз ҳам ҷудо ба сайри шаҳр рафтанд.
Ва албатта, чунин шуд, ки ҳар се дар фурӯшгоҳи пойабзор (“пойафзол”) боз бо ҳам вохӯрданд. Тоҷикистонӣ бо «як пар (пара -- ҷуфт, аз русӣ) туфлӣ дар “каробка”-аш», афғонистонӣ бо «як ҷӯра “бути шик” барои фомили худ дар “бакс» (як ҷуфт пойафзоли хеле хубу хушнамуд барои завҷааш) ва эронӣ «бо як ҷуфт кафши “мудерн” дар “картун» (мудерн -- ҳозиразамон, аз франсавӣ, картун – қуттӣ аз коғази сахт).
Хандиданд, ки ҳамдигарро нафаҳмидаанду ҳар кадоме дар алоҳидагӣ роҳкиро додаву ҳар се ба як ҷо, ба майдон-растаи дӯконҳо омадаанд. Тоҷикистонӣ (ба ҳар ҳол) бо «мутару токсӣ» не, балки бо трамвай омадааст. Афғонистонӣ гуфтааст, ки трамвай хеле «слу» (оҳиста, аз англисии “slow”) мегардад. Лекин вақте ки тоҷикистонӣ дар чавоб мегӯяд, оҳиста бошад ҳам, «зато трамвай почти бесплатни аст» рафиқонаш тамоман мот мешаванд.
Баъд аз ин воқеа дӯстон қарор мекунанд, ки ҳар кӣ ба ватан баргашта, луғате созад, ки он пеш аз ҳама барои ҳамдигарфаҳмии ҳамзабонон кӯмак расонад ва калимаҳои русиро дар гуфтугӯи тоҷикон, англисиро дар гуфтугӯи афғонҳо ва франсавию англисиро дар гуфтугӯи эрониҳо шарҳ диҳад -- як навъ луғати «бачаҳои худӣ».
(Онҳо бехабар буданд, ки мо аллакай кӯшише дар ин самт кардаем ва онро дар интернет ба як шакли соддаву ба фикрам, завқоваре пешниҳод кардаем. Умедворем дар идомаи ин силсила дар Блогистони Озодӣ ба таваҷҷӯҳи ҳамагон пешкаш намоем.)
АКНУН БИДУНИ ШӮХӢ
Ханда хандаю вале хулосаи дигари муҳимтар ин буд, ки онҳо аз ҳамдигар вожаҳоеро шуниданд, ки дар гӯиши худашон фаромӯш шуда ё аз кор афтодаанд. Нахустин калимаҳои “Луғати бачаҳои худӣ” ҳамин қабил калимаҳо буданд, ки метавонистанд вожаҳои ориятӣ ва хориҷиро дар сухани онҳо иваз кунанд. Охир замоне афғонистониҳову эрониҳову тоҷикон бе англисиву фарансавию русӣ ҳам ҳарф мезаданд- ку! Масалан , як дӯсти афғонии ман «тройники» барқро «седаҳан» гуфта, маро қоил карда буд. Умуман, ҳама медонем, ки Сино беҳтарин кашфиёти тиббӣ ва равоншиносию ситорашиносиро ба ин забон баён мекарду Ҳофиз бо он фалакро сакф мешикофт!
Дар деҳоту шаҳрҳои худамон ҳам ҳануз бориксуханон кам нестанд! Ман аз забони онҳо низ намунаҳо хоҳам овард.
Албатта, ҳеч як забоне орӣ аз калимоти хориҷӣ нест ва ин раванд бахше аз таҳавулли таърихии забонҳост, вале ба иқтибоси вожаҳо бояд дар ҳоли бебадал будани онҳо ва зимни зарурат роҳ дод. Ин аст, ки дар Эрон расман аз хусуси тақрибан 2 хазор калимаи хориҷӣ сӯҳбат мекунанду мегӯянд, ки онҳо бояд аз забон хориҷ карда шаванд.
Ҳафиз Қаландаров,
Донишгоҳи Перуҷа (Итолиё)
Бахши равобити байнулмилалӣ
